'Progressief dogmatisme' of 'woke' bedreigt de academische vrijheid van binnenuit. Dat wil echter niet zeggen dat het heil per se te verwachten valt van politici die zich 'anti-woke' noemen. De Hongaarse premier Viktor Orbán bijvoorbeeld, mag dan wel anti-woke zijn, bevorderlijk voor de academische vrijheid is zijn beleid allerminst. De Canadese historicus en hoogleraar Michael Ignatieff mocht aan den lijve ondervinden hoe het autocratische regime in Hongarije de universiteiten agressief ondermijnde.
Michael Ignatieff in 2014, CC BY 2.0
Woke is op zijn retour, horen we vandaag geregeld. De Verenigde Staten hebben schoon genoeg van 'Diversity, Equity and Inclusion' (DEI). En gesterkt door de verkiezing van anti-DEI-Trump schroeven steeds meer Amerikaanse bedrijven hun diversiteitsbeleid terug. Ook in Europa zien we een gelijkaardige trend. De verkiezingsuitslag van de Tweede Kamer in Nederland op 22 november 2023 bijvoorbeeld, waarbij de radicaal-rechtse PVV serieuze winst boekte, wordt beschouwd als (deels) een tegenreactie tegen woke. Maar de Europese politicus die zich het meest als 'anti-woke' profileert, is misschien wel de Hongaarse premier Viktor Orbán.
Zoals veel academici, waarschuwt ook Ignatieff voor woke aan de universiteiten. Deze 'nieuwe soort linkse orthodoxie' die naar eigen zeggen feministisch, antiracistisch, antizionistisch en antineoliberaal is, ondermijnt de academische waarde van ideologisch pluralisme, aldus Ignatieff. In de lijn van dat pluralisme en de academische vrijheid benadrukt hij ook dat universiteiten beter geen standpunten innemen in internationale conflicten, zoals in de oorlog tussen Hamas en Israël.
'De zelfverklaarde vrijheidsstrijder Elon Musk beschikt met X over een wereldwijd propagandakanaal'
Met Trump en consorten is er dus beterschap in zicht voor de academische vrijheid? Dat is helaas uiterst twijfelachtig. Een president die vanaf dag een van zijn ambtstermijn de noodtoestand al uitroept en enkele radicale decreten afkondigt, is waarschijnlijk om geen enkele vrijheid bekommerd. Michael T. Nietzel noemde het enkele jaren geleden in Forbes al 'ironisch' dat Trump een decreet aankondigde dat de vrije meningsuiting en het vrije onderzoek op de universiteit moest beschermen. Onderwijsinstellingen die zich daar niet aan houden, kunnen hun subsidies kwijtraken. Nochtans stelt hij zelf geregeld alles in het werk om de vrije meningsuiting in de kiem te smoren. Zo dreigde hij meermaals de licenties van omroepen in te trekken, omdat de verslaggeving niet naar zijn zin was. Organisaties voor de persvrijheid trokken dan ook aan de alarmbel bij zijn herverkiezing.
'Lex CEU'
Ook de recente afschaffing van de factcheck op Meta, waar een systeem moet komen gelijkaardig aan de 'community notes' op X, zet waarschijnlijk weinig zoden aan de dijk. De zelfverklaarde strijders voor de vrije meningsuiting Zuckerberg en Musk hebben uiteraard een eigen agenda te verdedigen. Of zoals Johan Sanctorum in Doorbraak schreef: 'Uit afkeer van de linkse indoctrinatie loopt nu al wat zich aan de rechterzijde bevindt de X-baas achterna alsof hij de nieuwe Messias is. Die bewondering vanwege de Muskieten is aandoenlijk en naïef, als je een beetje achteruit gaat staan en de zakelijke logica snapt die voor de rijkste man ter wereld altijd primeert.' De zelfverklaarde vrijheidsstrijder Elon Musk beschikt met X over een wereldwijd propagandakanaal. Door het manipuleren van algoritmes plaatst hij zijn eigen verhaal helemaal vooraan, aldus Sanctorum.
Wat de anti-woke Orbán voor de academische vrijheid betekent, mocht Ignatieff persoonlijk ondervinden. Ignatieff was rector en voorzitter van de Central European University (CEU) van 2016 tot en met 2021 en daarna hoogleraar geschiedenis aan dezelfde universiteit. In 1991 werd deze universiteit opgericht door de Hongaars-Amerikaanse zakenman en filantroop George Soros. Als locatie werd Centraal-Europa gekozen, omdat daar behoefte was aan een onafhankelijke en internationale universiteit na de val van het socialistische blok.
'Pittig detail: Orbán kreeg zelf ooit een studiebeurs van Soros om in Oxford te gaan studeren'
Maar Soros, die met zijn fortuin vooral progressieve en liberale doelen steunt, is de aartsvijand van Orbán. Vanwege de connectie met Soros werd de universiteit dan ook herhaaldelijk geviseerd als 'links-activistisch bolwerk' door Orbáns regering en aanhangers. Vanaf 2017 werden de aanvallen op de CEU opgevoerd, onder meer via een wet die het Hongaarse parlement aannam, de zogenaamde 'Lex CEU'. Die stelde dat buitenlandse universiteiten - de CEU heeft een Amerikaanse onderwijsaccreditatie - ook een campus moeten hebben in het thuisland. Protesten in de academische wereld bleven uiteraard niet uit en in Boedapest gingen tienduizenden mensen de straat op. Toch besloot de CEU in september 2019 te verkassen naar Wenen. Na een juridisch gevecht van enkele jaren oordeelde het Europees Hof Van Justitie in 2020 nochtans dat de Hongaarse wet onverenigbaar was met het EU-recht.
Greep op het hoger onderwijs
Pittig detail: Orbán kreeg zelf ooit een studiebeurs van Soros om in Oxford te gaan studeren. Meer nog: Soros pompte in de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw meer dan tien jaar lang geld in de Fidesz-beweging van de jonge Orbán. Maar wanneer Fidesz zich steeds meer ontpopte tot een rechts-populistische partij, eindigde de vriendschap tussen beiden.
En het bleef niet bij de sluiting van de CEU. In 2021 verstevigde Orbán nogmaals zijn greep op het hoger onderwijs. Zijn partij nam het initiatief tot een wet die de Hongaarse universiteiten van staatsinstellingen veranderde in stichtingen. Deze stichtingen, waarvan de bestuursleden door de regering konden worden benoemd, kregen miljarden euro's aan activa uit de staatsbegroting, evenals onroerend goed en aandelen in grote bedrijven. De wetgeving trof elf universiteiten, goed voor zeventig procent van de Hongaarse studenten. Orbán verklaarde openlijk dat de toezichthoudende raden van deze stichtingen gevuld zouden worden met politiek gelijkgestemde individuen, waarbij mensen met 'internationalistische' of 'globalistische' opvattingen werden uitgesloten.
'Orbán schreef het scenario, maar elke radicaal-rechtse leider in Europa doet hem na'
Katalin Balogh, coördinator van de opleiding voor de Gerechtsvertalers en -tolken aan de Katholieke Universiteit Leuven en zelf Hongaarse, zei daarover in Veto: 'De academische deskundigheid zal hier zwaar onder lijden. De regering benoemt nu haar eigen stromannen in de bestuursraden, maar die hebben niet noodzakelijk de expertise om een universiteit te leiden. De enige bedoeling is om meer controle te krijgen over wat er aan de universiteiten gebeurt, maar dat gaat allemaal ten koste van de academische vrijheid.'
Spionage en corruptie
Ondertussen plant de Hongaarse regering in Boedapest de bouw van een nieuwe campus van de Chinese Fudan-universiteit in Boedapest. Naast het feit dat de kosten daarvan geschat worden op anderhalf miljard euro, grotendeels betaald door een enorme Chinese lening, zal de bouw uitgevoerd worden door de China State Construction Engineering Corporation. Dat bedrijf wordt beschuldigd van spionage en corruptie, hoewel het de beschuldigingen zelf altijd heeft ontkend. Maar erger nog: in 2019 werden de hoofdstukken over vrijheid van gedachte en academische vrijheid in het universiteitscharter van de Fudan-universiteit vervangen door een verklaring van trouw aan de Chinese Communistische Partij.
'Anti-woke' wil dus niet per definitie zeggen 'pro academische vrijheid'. Ignatieff roept alle Europese landen dan ook op niet in deze val te trappen, want 'Orbán schreef het scenario, maar elke radicaal-rechtse leider in Europa doet hem na.'
Dr. Astrid Elbers
Universiteit Antwerpen
De auteur is kernlid van Hypatia