Een ligt schijnende in duystere plaatsen, om te verligten de voornaamste saaken der Gods geleertheyd en Gods dienst is het derde en laatste boek van de Nederlandse arts, jurist en filosoof Adriaan Koerbagh (Amsterdam, 1633 – aldaar, oktober 1669). Toen de drukker halverwege was, is hij ermee gestopt uit schrik voor represailles en is hij Koerbagh bij de autoriteiten gaan aangeven. Koerbagh is vervolgens onder een schuilnaam ondergedoken in Culemborg, dat juridisch autonoom was, en daarna in Leiden. Daar is hij door een vriend verraden en gearresteerd. Hij is veroordeeld tot een boete van 6000 gulden, verbeurdverklaring van zijn goederen en tien jaar opsluiting. Binnen het eerste jaar gevangenschap is hij gestorven aan een slopende ziekte, zesendertig jaar oud. De meeste exemplaren van het boek zijn vernietigd. Er moeten enkele exemplaren aan de vernietiging ontkomen zijn, maar die zijn later verloren gegaan. De twee bewaarde exemplaren zijn ironisch genoeg die die Koerbaghs rechters als bewijsmateriaal gebruikten. 

Op 9 maart 2024 was ik in de Universiteit Antwerpen aanwezig op een interessante middag over academische vrijheid, georganiseerd door de onafhankelijke groep academici Hypatia. Hypatia (°ca. 350-370 †415) was een geleerde Griekse vrouw, die door de fanatieke christenen op de meest gruwelijke wijze om het leven is gebracht wegens haar vrije gedachten. In Antwerpen heb ik dit boek gekocht.

Als er iets is wat de geschiedenis ons leert, dan is het wel dat het debat rond academische vrijheid niet nieuw is. In 1949 verscheen er een uiterst waardevol boek dat vandaag helaas nog maar weinig bekend is: Primer of Intellectual Freedom (Howard-Mumford Jones ed., Harvard University Press). Het boek bevat teksten van onder andere Thomas Jefferson, John Stuart Mill, Oliver Wendell Holmes en James Bryant Conant die alle te maken hebben met intellectuele vrijheid. Maar de oudste tekst is er een uit 1605 van de hand van Francis Bacon.