Geregeld verschijnt er weer eens een tekstje over woke waarbij je je afvraagt op welke planeet de auteur in kwestie de laatste jaren vertoefd heeft. De bijdrage van Philippe Hensmans, voormalig directeur van de Franstalige afdeling van Amnesty International, op de blog van En Avant was er zo een. De tekst verscheen ook in een vertaalde en herwerkte versie op DeWereldMorgen.be.
Pippa Norris (Afbeelding: Topjur01, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons)
Hensmans baseert zich op wat onderzoekers Martin Delexhe en David Paternotte in La Revue Nouvelle schreven en Alain Policar op de website Analyse, Opinion, Critique (AOC). Deze auteurs benadrukken dat wokisme een 'uiterst vaag concept is, dat niet overeenkomt met enige precieze sociologische realiteit'. Het is daardoor een geweldige politieke troef om 'een nieuwe kloof in de publieke ruimte te creëren, door de zogenaamde wokisten tegenover hun tegenstanders te plaatsen'. Hensmans heeft het verder over een 'offensief, gezamenlijk uitgevoerd door de politieke macht en een deel van de intellectuele wereld dat probeert bepaalde conservatieve, zelfs extreemrechtse ideeën te normaliseren'.
Daar hebben we meteen een kanjer van een drogredenering. Woke in de huidige betekenis van het woord staat mijlenver af van de context waarin het oorspronkelijk gebruikt werd, namelijk in de Afro-Amerikaanse burgerrechtenbeweging. Deze beweging was emancipatorisch van aard, iets wat het huidige woke nu net niet is. Het huidige concept is uitvoerig gedefinieerd en duidt wel degelijk een sociologische realiteit aan. Om twee mooie voorbeelden te geven van een definitie:
Woke is de ideologie die stelt dat al onze gedachten en communicatie macht en onderdrukkingspatronen herbergen die te maken hebben met huidskleur, ras en 'geleefde ervaringen'.
Een andere:
Woke is de ideologie van het onterecht creëren van slachtoffers & slachtofferschap door middel van gefabriceerde onderdrukking/discriminatie, met als uiteindelijke doel om macht te verwerven door dit slachtofferschap, en het verkrijgen van onverdiende sociale status door misplaatste verontwaardiging en deugpronken.
Wat wel klopt, is dat er niet één enkele definitie over woke bestaat. Net zoals er niet slechts één definitie van 'racisme' bestaat. Nochtans zal niemand beweren dat racisme niet bestaat. Er bestaat ook niet slechts één definitie van 'soort' in de biologie. Toch gebruiken biologen dit concept dagelijks.
Het klopt dat woke en wokisme weleens politiek uitgebuit worden door (veelal) extreemrechtse groeperingen. Dat is echter geen reden om het fenomeen van het wokisme te ontkennen. Even absurd zou het zijn de evolutieleer te ontkennen, omdat die in het verleden politiek uitgebuit werd. Hypatia - dat door Hensmans expliciet vermeld wordt - neemt overigens net uitdrukkelijk geen politieke of ideologische standpunten in.
Het klopt eveneens er geen gestructureerde beweging bestaat die zichzelf 'woke' noemt, maar toch is het mogelijk om de belangrijkste kenmerken ervan te identificeren en de effecten ervan te observeren, in het bijzonder op het universalisme van de mensenrechten, zoals de Belgische filosofe Nadia Geerts schrijft. [1] Zij toont in haar boek ook concreet de gevolgen van woke op de taal aan en laat zien hoe deze ideologie kritische stemmen in de kiem wil smoren over thema's als ecologie, feminisme, etniciteit, dekolonisatie, culturele toe-eigening ... Voor meer voorbeelden van de precieze sociologische realiteit van woke, volstaat het een kijkje te nemen in de selectieve literatuurlijst van Hypatia.
Meer specifiek over de academische wereld is er het uitgebreide internationale onderzoek van Pippa Norris, hoogleraar politieke wetenschappen aan Harvard University over cancelcultuur in de academische wereld en zelfcensuur door wetenschappers. [2] Zeer interessant is overigens dat Norris stelt was dat er een algemene achteruitgang is van de academische vrijheid, zowel in postindustriële samenlevingen als in ontwikkelingslanden. Ontwikkelingslanden zijn meestal zeer conservatief op het vlak van morele waarden. De rol van religie is er groot, de traditionele seksuele moraal moet gerespecteerd worden, sociale identiteiten liggen vast etc. Postindustriële samenlevingen zoals de Verenigde Staten, Zweden, het Verenigd Koninkrijk en België worden daarentegen doorgaans gekenmerkt door veel liberalere, progressievere morele opvattingen inzake bijvoorbeeld LGBT-rechten, vrouwenrechten etc. Het interessante is nu dat Norris' onderzoek aantoont dat de laatste jaren in de postindustriële samenlevingen in hoofdzaak eerder rechtse onderzoekers te lijden hebben onder een intoleranter klimaat, terwijl in ontwikkelingslanden zoals Nigeria dat eerder het het geval is voor linkse onderzoekers. Een en ander zou erop kunnen wijzen dat woke een onderdeel is van een breder probleem van een wereldwijde afnemende vrijheid, afnemende diversiteit aan opinies en toenemende intolerantie. Moeten we de oorzaken van woke dan misschien niet enkel zoeken in links-modernisme, postmodernisme, critical race theory ... en andere stromingen waar de meeste auteurs de nadruk op leggen?
Maar goed, woke 'bestaat dus niet', ook al zijn er ondertussen boekenkasten vol (academisch) onderzoek over verschenen. Daarom is het beter om van het antiwokisme een 'op zichzelf staand studieobject te maken', lezen we. Begrijpen wie begrijpen kan ...
Over de antiwokisten is ondertussen blijkbaar wel al 'geweten' dat ze 'kritische stromingen binnen het sociaalwetenschappelijke onderzoek trachten te delegitimeren en, in bredere zin, degenen die de gevestigde orde in vraag stellen in diskrediet willen brengen', aldus Hensmans. Het omgekeerde is echter het geval. Wat Hypatia doet, is ervoor zorgen dat kritische stemmen binnen het sociaalwetenschappelijke onderzoek niet gefnuikt worden.
Verder stelt Hensmans dat het grootste risico van het antiwokisme het bevorderen van een 'simplistische en binaire visie op het publieke debat' is. Door een kunstmatige tegenstelling te creëren tussen wokisten en antiwokisten, zouden de antiwokisten 'alle nuances vernietigen'. Als die redenering wordt doorgetrokken, leidt dus elke vorm van verzet tot simplistisch binair denken, wat een absurd uitgangspunt is. Het is trouwens net dat binaire denken, de naïeve opdeling in 'goeden' en 'slechten' - typisch voor wokisten - die aan de kaak wordt gesteld door de antiwokisten. Denk aan de masterthesis Anti-Gender Actors in Belgium (Universiteit Gent, 2023) van Rylan Verlooy die door Hypatia gefileerd werd. Met wetenschap had die thesis weinig te maken. Wel maakte Verlooy met zijn thesis een zoveelste naïeve polariserende opdeling in ‘de goeden’ en ‘de slechten’.
Door alles te bekijken in het licht van woke-antiwoke, zouden tot slot de aandacht van de 'echte' problemen - de klimaatcrisis, de opkomst van extreemrechts ... - worden afgeleid. Alsof het bestrijden van het ene probleem het bestrijden van een ander probleem in de weg zou staan. Van een valse tegenstelling gesproken ...
In tijden van woke-polarisatie is het antiwokisme broodnodig om uit de impasse te geraken, om ervoor te zorgen dat kritische stemmen niet langer gedeligitimeerd worden en het debat weer gevoerd wordt.
Dr. Astrid Elbers
Universiteit Antwerpen
De auteur is kernlid van Hypatia
[1] Geerts, N. (2024). Woke ! La tyrannie victimaire. Deville F.
[2] Norris, P. (2021). Cancel Culture: Myth or Reality? Political Studies, 71(1), 145–174 en Norris, P. (2023) Cancel culture: Heterodox self-censorship or the curious case of the dog-which-didn’t-bark, HKS Working Paper No. RWP23-020.